Nie ma gospodarki bez opakowań

Z opakowaniami spotykamy się na każdym kroku, rzadko jednak zastanawiamy się nad tym, czym w istocie jest opakowanie. Czy można jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie?
­ Jeżeli chodzi o definicję opakowania, terminologia jest niejednoznaczna i zagmatwana. Do definicji jakiegokolwiek produktu czy procesu dochodzi się poprzez wymienienie jego właściwości lub określenie celu, któremu ma służyć. W przypadku opakowania istnieje tak wiele przeciwstawnych elementów i czynników, że zdefiniowanie go tradycyjnymi metodami staje się niemożliwe. Wynika to powszechności stosowania opakowań oraz z ich zróżnicowanego wykorzystania, determinującego często odmienne właściwości. Stąd bierze się duża liczba definicji opakowania. Żadna z tych definicji nie opisuje go jednak w pełni. Ostatnio najczęściej spotykane sformułowanie mówi, że "opakowanie to całokształt funkcji, jakie powinno spełniać". Najchętniej cytowana definicja, sformułowana przez profesora Bradleya mówi, że: "opakowanie chroni to, co sprzedaje i sprzedaje to, co chroni". Powyższe sformułowanie, przypominające nieco slogan reklamowy, pomimo atrakcyjnego brzmienia nie oddaje całej złożoności problemu (chociażby dlatego, że istnieją opakowania nieprzeznaczone do sprzedaży, np. opakowania zbiorcze, transportowe), a ponadto pomija zasadnicze zadania, jakie opakowanie powinno spełniać, np.: możliwość przemieszczania, informowania lub inne.
Tak więc w rzeczywistości opakowanie nie ma jednoznacznej definicji. Na usprawiedliwienie takiego stanu rzeczy można dodać, że nieokreśloność właściwości i zadań dotyczy w mniejszym lub większym stopniu także innych produktów.

­ Widać jednak, że próbuje się dojść do definicji opakowania poprzez określenie zasadniczych funkcji, jakie powinno ono spełniać. Czy tutaj sprawa jest jednoznaczna?
­ Również nie, i zaraz wyjaśnię, dlaczego. Najczęściej wymieniane są funkcje: ochronna, logistyczna, informacyjno-promocyjna, ekonomiczna i użytkowa. Ponadto rozróżnia się jeszcze funkcje: technologiczną, ergonomiczną, ekologiczną, edukacyjną, hedonistyczną. Wymienia się, wprawdzie rzadko, inne jeszcze funkcje opakowań, a mianowicie: towaroznawczą, marketingową i edukacyjną.
Nie wdając się w szczegółową dyskusję, która z definicji dokładniej opisuje opakowanie ­ a w każdym przypadku istnieją przesłanki pozwalające udowodnić istnienie dodatkowych funkcji opakowania ­ przyjmuje się dla uproszczenia, że opakowanie jest produktem, jak każdy inny wyrób, ciążą tylko na nim inne, bardziej zróżnicowane i odpowiedzialne zadania niż na pakowanych produktach. Dla przykładu wymienię wymogi barierowości, odporności fizykomechanicznej, chemicznej, termicznej, podatności do formowania jednostek ładunkowych, automatyzacji procesów magazynowych i transportowych oraz wymogi ekonomiczności, ergonomiczności, ekologiczności.
Z naukowego punktu widzenia opakowanie, jak każdy wyrób, w istocie rzeczy jest zbiorem uporządkowanej materii. Uporządkowanie materii odbywa się w procesie produkcyjnym, z wykorzystaniem fazy intelektualnej, np.: projektowania oraz technologii. Praktyka musi jednak jakoś radzić sobie z problemem wielości definicji. Czy istnieją formalne definicje opakowania?
­ Polska Norma PN-O-79000 (Terminologia) definiuje opakowanie jako: "wyrób zapewniający utrzymanie określonej jakości pakowanych produktów, przystosowanie ich do transportu i składowania oraz prezentacji, a także chroniący środowisko naturalne przed szkodliwym działaniem niektórych produktów". Norma ISO TC-122 WG 5 podaje inną definicję opakowania: "Zaprojektowany wyrób służący do zabezpieczenia, przygotowania wyrobu do dystrybucji, operacji logistycznych, oraz termin wieloznaczny określający opakowania konsumenckie, przechowalnicze, zbiorcze, transportowe, wielokrotnego użytku i inne".

Jak należy rozumieć funkcję użytkową opakowania?
­ Każde opakowanie spełnia funkcję użytkową. Nie wymagają chyba wyjaśnienia kwestie związane z produkcją i obrotem towarowym, natomiast problemem są sprawy związane z użytkowaniem opakowań jednostkowych. Opakowania te są przeznaczone dla ostatecznego odbiorcy i ich funkcje użytkowe są skierowane właśnie do niego. Przykładem są opakowania komplementarne, np. do kawy ­ z dozownikiem, do jogurtu ­ z łyżeczką, czy opakowania z łatwootwieralnymi zamknięciami. Nie można tu także pominąć opakowań służących do przechowywania, podgrzewania i konsumpcji produktu oraz opakowań, które po wykorzystaniu mogą mieć inne zastosowanie. Z funkcją użytkową ma związek ozdobienie łazienki pięknymi opakowaniami artykułów kosmetycznych, ale to zastosowanie łączy się już z funkcją hedonistyczną.

­ Jaki jest związek pomiędzy opakowaniem a produktem?
­ Na produkt działają z określonym natężeniem losowo zmienne czynniki, z których część może mieć wpływ pozytywny, a część ­ destrukcyjny. Należy zwrócić uwagę, że oba procesy przebiegają równolegle. Stan produktu jest wypadkową jego wrażliwości, działania czynników destrukcyjnych oraz zastosowanych sposobów przedłużania trwałości produktu.
Od bardzo dawna wiadomo, że efekt przedłużenia trwałości produktu można uzyskać poprzez modyfikację warunków otoczenia oraz zastosowanie opakowań. Obecnie, gdy do dyspozycji technologów stoją wysokowydajne technologie i urządzenia klimatyzacyjne, skuteczne metody konserwacji, a także doskonałe materiały opakowaniowe, istnieją możliwości spowolnienia działania mechanizmów degradacji produktu. Nowoczesne opakowania i technologie nie tylko ograniczają negatywny wpływ działających na produkt narażeń, lecz niejedno-krotnie potęgują działanie czynników mających na celu zabezpieczenie produktu. Jeszcze w latach siedemdziesiątych uważano, że interakcja produktu i opakowania w żadnym przypadku nie może mieć miejsca. Obecnie istnieją opakowania wpływające na jakość produktu poprzez przedłużenie jego trwałości. Są to tzw. opakowania aktywne, stabilizujące zmiany w kryptoklimacie opakowania. Opakowania monitorujące stan otoczenia i sterujące kryptokroklimatem noszą nazwę inteligentnych.
Mówiąc o wzajemnych oddziaływaniach musimy pamiętać, że mamy do czynienia z systemem, w którego skład wchodzą: produkt o znanych właściwościach zapakowany w opakowanie mające pewną formę, wymiary, barierowość i inne znane parametry, oraz kryptoklimat wypełniający przestrzeń pomiędzy produktem i opakowaniem, jak również środowisko, w którym znajduje się produkt.
Znaczna część czynników działających na produkt jest osłabiona poprzez dostosowanie warunków otoczenia do wrażliwości produktu, część eliminuje lub ogranicza opakowanie, pozostałe działają na produkt. Jednakże opakowanie jest również produktem i czynniki działające na produkt oddziałują także na barierę ochronną, jaką jest opakowanie.
Niezależnie od czynników zewnętrznych, na opakowanie działa również sam produkt, wraz z kompleksem środków konserwujących i stabilizujących. Przy niewłaściwym doborze powoduje uszkodzenie lub nawet zniszczenie opakowania. Pakowany produkt może wchodzić w reakcję z materiałem opakowaniowym, tworząc nowe związki chemiczne, które mogą być niekorzystne z punktu widzenia zmian jakościowych produktu. Często bywa, że opakowanie jest na tyle istotnym elementem produktu, iż samo wymaga ochrony. Powstaje więc łańcuch ochronny dostosowany nie tylko do przechowywania produktu, lecz również do ochrony opakowań, do metod transportu i składowania.
­ W jaki sposób należy zatem dobierać opakowanie do produktu?
­ Opakowanie pełni rolę służebną w stosunku do produktu i w relacji do niego winno być traktowane przedmiotowo (chociaż w wielu przypadkach opakowanie odgrywa tak istotną rolę, że razem z produktem stanowi system składający się w uproszczeniu z dwóch obiektów: produktu i opakowania). Opakowanie nie może działać autonomicznie i musi być dostosowane do konkretnego produktu. Należy jednak zwrócić uwagę na konieczność dostosowania parametrów opakowania do wymagań całego systemu, a więc realizacji nie tylko funkcji ochronnych, lecz również zadań logistycznych, marketingowych oraz informacyjno-promocyjnych działających na rzecz produktu w założonych warunkach.
Każdy system składa się z jednego lub kilku obiektów; kształtowanie ich jakości odbywa się już w fazie intelektualnej powstawania poszczególnych części składowych systemu, ich produkcji, a nawet w czasie trwania procesu eksploatacji. Wszystkie elementy systemu oddziałują wzajemnie na siebie.
Ze względu na rolę, jaką odgrywa opakowanie, jego jakość winna być maksymalna. Dążenie do uzyskania maksimum jakości opakowania powoduje jednak wzrost kosztów: im wyższa jakość, tym bardziej złożony jest proces produkcyjny, tym więcej droższych urządzeń niezbędnych do jego realizacji. Dlatego osiągnięta jakość opakowania jest wynikiem kompromisu między wymogami jakościowymi stawianymi opakowaniu i warunkami ekonomicznymi.
Problem doboru opakowania do produktu w celu przedłużenia czasu jego eksploatacji bądź gotowości do spełnienia funkcji jest związany z rodzajem zastosowanych materiałów oraz aktywnych elementów będących jego nieodłączną częścią lub stanowiących jego dodatkowe wyposażenie. Opakowania zawierające elementy modyfikujące warunki, w których znajduje się produkt, noszą nazwę aktywnych, w odróżnieniu od opakowań pasywnych, których cechą jest niereagowanie z zapakowanym produktem. Ze względu na mechanizm oddziaływania można opakowania aktywne podzielić na stabilizujące i adaptujące. Jakie wymagania są stawiane opakowaniom konsumenckim?
­ Opakowanie jest swojego rodzaju wizytówką zapakowanego w nie produktu. Po obejrzeniu opakowania konsument odnosi pierwsze wrażenie co do zawartości. Dlatego też zarówno szata graficzna, jak i konstrukcja opakowania winny budzić jego zaufanie i być szczególnie atrakcyjne.
Każdy produkt wymaga odmiennego potraktowania kwestii doboru opakowania. O ile opakowanie artykułu kosmetycznego musi zachęcać do kupna produktu poprzez wyodrębnienie cech hedonistycznych, to już opakowanie leku może być nieco mniej atrakcyjne, ponieważ chory człowiek i tak musi kupić produkt. W tym przypadku szata graficzna opakowania powinna dać nabywcy do zrozumienia, że opakowanie gwarantuje bezwzględną czystość. Nadmiernie rozbudowana grafika może obniżyć poziom zaufania do zapakowanego produktu. Najważniejszym elementem z punktu widzenia kupującego, czego jednak konsument zazwyczaj nie widzi, jest bezpieczeństwo i stan sanitarny zarówno samego opakowania, jak i chronionego przez nie produktu.
Opakowanie konsumenckie nie może zawierać substancji szkodliwych dla człowieka, które np. migrując do produktu spożywczego, a następnie przenikając do organizmu mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia. Właściwości bezpieczeństwa zdrowotnego zapewnić musi producent, natomiast rolą państwa jest zapewnienie skutecznej kontroli. W Polsce obowiązek oceny sanitarno-higienicznej opakowań spożywczych jest nałożony na Państwowy Zakład Higieny i podległą mu Inspekcję Sanitarno-Epidemiologiczną, zaś obowiązek oceny opakowań farmaceutycznych spoczywa na Instytucie Leków. Pozostałe opakowania kontroluje Państwowa Inspekcja Handlowa lub ­ na podstawie odpowiednich przepisów ­ inne agendy rządowe. Obecnie Polska przyjęła Dyrektywy obowiązujące w Unii Europejskiej.

Jaką rolę odgrywa opakowanie w marketingu?
­ Opakowanie umożliwia nie tylko identyfikację wyrobu i jego producenta; informuje o rodzaju produktu i jego właściwościach, umożliwia sprzedaż samoobsługową, a także prawidłowe korzystanie z produktu. Innymi słowy spełnia wszystkie omówione wyżej funkcje.
Opakowanie charakteryzuje w pewien sposób zapakowany produkt i przyczynia się do przybliżenia zawartości konsumentowi. W nowoczesnej gospodarce opakowanie nie stanowi samodzielnego elementu promocji wyrobu, ale jest częścią strategii marketingowej firmy. Firma stara się za pomocą opakowania przekazać pewne informacje o produkcie. Informacje te przedstawiane są za pośrednictwem specjalnego "języka", który pomimo braku zwerbalizowanej formy jest zazwyczaj rozumiany przez nabywcę. Zainteresowanie opakowaniem jest głównym czynnikiem przyciągającym uwagę klienta. Ważną sprawą są walory estetyczne opakowania. Mogą one wpływać nie tylko na zakup prezentowanych przez opakowanie wyrobów, lecz także ­ za pomocą materiału, formy czy barwy ­ na kulturę życia codziennego i gusty klientów.
W supermarketach, gdzie znajduje się 30-40 tys. produktów, często podobnych, bez informacji o rodzaju produktu i producencie wybór towaru były całkowicie przypadkowy. Według badań amerykańskiego Instytutu Konsumenckiego, czas w którym konsument zwraca uwagę na leżący na półce produkt, wynosi zaledwie jedną siedemnastą sekundy. Już ten fakt ilustruje, jak wiele zależy od opakowania, jego szaty graficznej i wykonania, a przecież jego rola nie zaczyna się i nie kończy na sprzedaży.

­ Jak realizowana jest funkcja logistyczna opakowania w obrocie towarowym?
­ Funkcje logistyczne opakowania są związane z realizacją podstawowych celów logistyki, mówiących o dostawie niezbędnych produktów do odbiorcy w określone miejsce oraz we właściwym stanie i czasie. Opakowanie w tym przypadku, oprócz, co zrozumiałe, funkcji ochronnych, musi zapewnić optymalne warunki pracy stawiane przez procesy magazynowe, komplektacyjne, transportowe i informacyjne ­ przy minimalnych kosztach. W procesach magazynowych konstrukcja opakowań powinna charakteryzować się właściwościami umożliwiającymi ich piętrzenie, pozwalające na efektywne wykorzystanie powierzchni magazynowych. Istotne znaczenie ma również modułowy system wymiarowy, stwarzający możliwość prawidłowego wykorzystania palet i jednostek ładunkowych w transporcie jednorodnym i intermodalnym (kombinowanym). Optymalizacja wymiarów i kształtów opakowań wiąże się także z właściwym wykorzystaniem środków transportu. Funkcje komplektacyjne i informacyjne dla handlu hurtowego sprowadzają się do formowania zestawów asortymentowych dla poszczególnych odbiorców, przy założeniu maksymalnego wykorzystania środków transportu. Informacja na opakowaniu stanowi w logistyce podstawę przepływu towarów w łańcuchu dostaw od producenta do ostatecznego odbiorcy, jakim jest konsument.

­ Jakie są rzeczywiste problemy z opakowaniami z punktu widzenia ekologii?
­ Jedną z zasadniczych funkcji opakowania jest funkcja proekologiczna. Jednakże właśnie z tą funkcją związanych jest wiele nieporozumień. Powszechnie uważa się, że opakowanie stanowi zagrożenie dla środowiska naturalnego. Dlaczego w takim razie badacze przypisują opakowaniu funkcję ekologiczną? Otóż trzeba zdawać sobie sprawę, że opakowanie chroni nie tylko produkt, ale ma za zadanie także chronić biosferę przed substancjami żrącymi, toksycznymi, łatwopalnymi itp.
Z drugiej strony opakowanie angażuje olbrzymi potencjał intelektualny i materialny, pochłania duże ilości najlepszych surowców, mnóstwo energii, degraduje otoczenie, powodując w biosferze nieodwracalne skutki. Na czym więc polega ekologiczna funkcja opakowania? Przede wszystkim na tym, że powoduje zmniejszenie strat wyrobów, których wyprodukowanie spowodowałoby jeszcze większe obciążenie środowiska niż niesie ze sobą produkcja opakowań. Ważną rolę odgrywają również omówione wyżej inne funkcje, bez których niemożliwy byłby obrót towarowy, użytkowanie produktów, a także zagrożone byłoby zdrowie i życie człowieka. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia, w niektórych krajach, z powodu braku opakowań lub ich złej jakości ulega zepsuciu około 50% owoców morza, 30% roślin strączkowych. Opakowania wytwarzane w obecnej formie wymagają szczególnej troski, tak aby skutki ich stosowania stanowiły minimalne zagrożenie dla środowiska naturalnego.
Przykłady, jak rozwiązywać problemy opakowań, daje człowiekowi przyroda. Opakowania wypracowane przez system biologiczny mają za zadanie zapewnienie trwałości gatunku, dlatego jaja kurze mają skorupkę uniemożliwiającą wylanie się zawartości, jednakże na tyle słabą, aby pisklę mogło się z niej wydostać. Z kolei orzech kokosowy ma bardzo twardą łupinę, pozwalającą na przemieszczanie się orzecha z prądami morskimi z kontynentu na kontynent. Wszystkie produkty podlegają recyklingowi. Wydaje się, że to właśnie jest droga do uzyskania pełnej ekologiczności opakowań. Jak można obecnie scharakteryzować nasze krajowe opakowalnictwo?
­ W ostatniej dekadzie znacząco wzrosło zapotrzebowanie na opakowania, co spowodowało ilościowy wzrost ich produkcji oraz rozwój asortymentowy. Przy tym w większości przypadków opakowania są nowoczesne, materiały zapewniają wysoką barierowość i stabilność, zaś konstrukcja opakowań, ich zdrowotność, bezpieczeństwo oraz łatwość manipulacji, użytkowania, estetyka i inne parametry spełniają w większości przypadków najwyższe wymagania. Masowość produkcji oraz zadania stawiane opakowaniom spowodowały konieczność zmiany podejścia do procesów oceny jakości. Wdrażane są obecnie nowoczesne metody sterowania jakością procesu produkcji, zapewniające pełną realizację wszystkich planowanych funkcji opakowania.
Systematycznie rosną wskaźniki ilościowe i jakościowe produkcji opakowań w Polsce. Odnotować należy skokowy rozwój asortymentowy materiałów opakowaniowych i opakowań produkowanych przez krajowy przemysł. W zasadzie tylko złożone technicznie materiały i opakowania są importowane z krajów zachodnich.
Ilość opakowań wykorzystywanych w kraju w porównaniu z potęgami gospodarczymi, takimi jak Stany Zjednoczone (ok. 400 kg na osobę), Japonia, (ok. 450 kg na osobę), Unia Europejska (ok. 140 kg na osobę) jest jednak stosunkowo niewielka: wynosi około 60-70 kg na osobę). Jednakże daje się zauważyć dynamiczny wzrost ilości stosowanych w kraju opakowań, większy nawet niż przyrost masy towarowej. Wynika to z konieczności sprostania konkurencji na rynku. Pomimo znacznego ograniczenia popytu, trudności w mniejszym stopniu dotykają przemysł opakowaniowy niż inne branże, ponieważ producenci w celu uatrakcyjnienia produktu zmieniają opakowania na mniejsze lub zwiększają ich wyposażenie komplementarnymi dodatkami.
Maszyn produkujących materiały opakowaniowe i opakowania, a także maszyn sortująco-dozujących produkuje się w kraju niewiele. Polski przemysł opakowaniowy opiera się głównie na imporcie, szczególnie z Niemiec. Istnieją jednak i u nas zakłady, które dobrze sobie radzą w systemie rynkowym.

­ Czym możemy zakończyć naszą rozmowę?
­ Na obecnym etapie rozwoju cywilizacji trudno wyobrazić sobie światową gospodarkę bez opakowań. Opakowanie towarzyszy człowiekowi prawie we wszystkich dziedzinach działalności, a jego rola z każdym dniem rośnie. Opakowania wpływają na wszystkie sfery życia człowieka, tj. zdrowie, rekreację, sport, naukę, pracę itd., co powoduje, że dobór optymalnego rozwiązania jest tak trudny i ważny. Wielość funkcji, które ma do spełnienia opakowanie, oraz powiązanych z nim ograniczeń ekonomicznych, na które nakładają się wymagania ekologiczne, powodują, że optymalizacja doboru opakowania jest jeszcze trudnym do rozwiązania problemem. Stąd też można oczekiwać dalszego rozwoju opakowalnictwa, choć wydawać by się mogło, że opakowania będące podporą wielu gospodarek świata wymagają jedynie kosmetycznych poprawek. Rozwój ten powodować będzie, że opakowania staną się jeszcze bardziej funkcjonalne, mniej szkodliwe dla środowiska naturalnego, a ich wygląd zewnętrzny jeszcze lepiej zaspokajać będzie estetyczne wymagania człowieka.

­ Dziękuję za rozmowę.